kürt dilleri ne demek?

Kürt dilleri veya Kürtçe (Kürtçe: Kurdî, کوردی), Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna giren¹ ve Türkiye'nin doğu ve güneydoğusu, Suriye'nin kuzeyi, Irak'ın kuzeyi ve kuzeydoğusu ile İran'ın batısında yaşayan Kürtler tarafından konuşulan bir dil koludur.² Kürtçe Irak'ta, Irak'a bağlı Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nde ve de facto özerk olan Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi'nde resmî dil statüsüne sahiptir. Kürt dillerinin yukarıda belirtilenler haricinde Ermenistan, Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan, Afganistan, Rusya gibi ülkelerde az sayıda konuşanı bulunmaktadır.³

Kürt dilleri Kurmançça, Soranice ve Kelhurice'dir, ancak Türkiye'de Kürtçe ile kastedilen büyük oranda bu dil grubunun ülkede en çok konuşulan kolu olan Kurmanççadır. Lekçe de birçok dilbilimci tarafından Kürt dilleri arasında kabul edilir.⁴

Diller

Kürt dilleri kolu altında Kurmançça veya Kuzey Kürtçesi, Soranice veya Orta Kürtçe ve Kelhurice veya Güney Kürtçesi olmak üzere üzerinde fikir birliği sağlanmış üç grup bulunmaktadır. Dördüncü bir değişke olan Lekçenin üç Kürt dilinden biri olarak mı yoksa ilişkili bir dil mi sayılması gerektiği konusunda fikir birliği bulunmamaktadır.⁵⁶⁷⁸⁹¹⁰¹¹ Dil biliminde başlı başına 2 ayrı dil olarak kabul edilen Goranice¹² ile Zazaca¹³¹⁴ dilleri kimi dilbilimcilere göre ise Kürt dilleri altındadır. Bu dillerden Zazaca Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Talişçe, Tatça, Azerice gibi dillerle yakın gösterip¹⁵¹⁶ Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller grubun Kuzey-Batı koluna dahil bir dildir. Zazaca Goranice ile beraber İrani Diller sınıflandırmasında Zaza-Gorani olarak adlandırılan ayır bir jenetik alt grubu oluşturmaktadır.¹⁷¹⁸¹⁹ Diğer dil, İran - Irak sınırındaki Hawraman Dağlarında konuşulan Goranice de bir Kuzeybatı İran dilidir.²⁰ Goranice lehçeleri sözcüksel ve morfolojik olarak Orta Kürtçeyi etkilemiştir.²¹

Kurmançça (Kuzey Kürtçesi)

Kurmançça, en yaygın konuşulan Kürt dilidir. 15-17 milyon kişi²² tarafından Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan'da konuşulmaktadır. 1930'lu yıllardan itibaren Kurmançça Kürt-Latin alfabesi ile yazılmakta ve şu anda dil genişletme sürecini yaşamaktadır.

Cizre'deki Botani lehçesini ölçünlü lehçe yapma yönünde çabalar vardır. Bu şive Kamuran Bedirxan tarafından 1920'lerde Kürt dilbilgisi üzerine yazılan kitap için temel olarak alınmıştır.

Kurmanççanın lehçeleri²³:

Batı: Suriye'nin Halep ilinde, Türkiye'de kabaca Fırat'ın batısındaki illerde, Elazığ, Tunceli, Sivas, Konya, Ankara, Aksaray, Kırşehir ve İran'ın Horasan bölgesinde konuşulur.
Güney doğu**:** Hakkâri ilinde, Irak'ın Duhok ve Erbil bölgesinde ve İran'ın Batı Azerbaycan ilinde konuşulur.
Merkezi: Türkiye'de, Suriye'nin Haseke ilinde, Irak'ın Sincar bölgesinde, Ermenistan'da, Gürcistan'da, Azerbaycan'da, Rusya'da, Lübnan'da ve İran'ın Batı Azerbaycan ilinde konuşulur.

Soranice (Orta Kürtçe)

Soranicenin yazımı için çoğunlukla Arap-Fars alfabesi kullanılır. Son zamanlarda Latin alfabesine geçme girişimleride olmuştur. Bu dil yazılı kaynak yönünden zengindir.

Soranicenin dağılımı Süleymaniye'ye kadar uzanan Kürt Baban hanedanlığınla bağlıdır. Bu şehrin ticari gücü Soranicenin yaygınlaşmasını sağlamıştır, böylece Kelhurice ve Havramice konuşanların sayısı azalmıştır.

Bugün Soranice, Kurmançça için Kürt kökenli sözcük türetmek için sıklıkla başvurulan bir kaynaktır.

Lehçeleri Erbili, Pişdari, Kerküki, Hanakini, Kuşnavi, Mukri, Süleymani, Bingirdi, Garrusi, Ardalani, Sanandaji, Varmava, Garmiyani, Cafi olarak sayılabilir.

Kelhurice (Güney Kürtçesi)

Lehçeler:

Kelhuri, Kermanşahi: çoğunlukla batı İran'da konuşulur; Kermanşah şehri ve etrafında.
Feyli: Feyli aşireti tarafından kullanılır, İlami olarak da tanınır. Doğu Irak'ta Diyala eyaletinin İran sınırlarına yakın Hanekin bölgesinde ve İran'da İlam eyaletinde konuşulur. Ayrıca Kermşanşah eyaletinin bazı kısımlarında ve etrafında mevcuttur.
Sencabi: Hevraman ve Guran bölgerinde varlığını sürdürür.

Diğer lehçeler: Gerusi (Bıcari), Melekşahi, Kolyayi, Baryayi, Kürdali

İran-Irak hattı dışında Türkiye'de Şeyhbızın aşireti tarafından konuşulur.

Kürt dilleri ve diğer dillerinden örnekler

Türkçe	Kelhurice	Soranice	Lekçe	Kirmaşanî	Kurmançça	Goranice	Bacalanî	Zazaca	Part pehlevicesi²⁴²⁵	Farsça
Ben	Mi	Min	Min	Min	Ez, Min	Amin, Min	Min, Emin	Ez, Mi	Az, man	(man) من
Sen	Ti	To	Tû	Tu	Tu, Te	To, Etû, Tû	Ti, To	Ti, To	Tu, to	(to) تو
Ben yapıyorum	Mi kem	Min dekem	Min mekem	Min kem	Ez dikim	Amin/Min mekerû	Min mekere	Ez kena	Az karam	(man mikonam) من میکنم
Ben gidiyorum	Mi çim	Min deçim	Min Meçim	Min çim	Ez diçim/Ez derime	Min milû	Min melû	Ez şina	Az şawam	(man miravam) من میروم
Çok	Fire	Zor	Fira	Fere, Zyad	Pir, Gelek, Zehf	Zor, Fira	Fire	Zaf	frây, abêr, was, wasyâr	(ziyad) زیاد
Söyledi	Wet	Got/Wit	Wat/Vit	Wit	Got	Wat/vat	Wet	Vaat \|guft	(goft) گفت
Geldi-	Hat-	Hat-	Het-	Hat-	Hat-	Ame-	Ame-	Ame-	âhag-	(aamad-) آمد
Ses	Hena	Bang, Deng	Hena	Deň	Deng, awaz	Deng	Deng	Veng	wâng, âwâz	(sadaa) صدا
Büyük	Kel´n	Gewre	Kel´n	Gewre, Qeü	Gewre, Gir, Mezin	Gore	Gewre	Gird, Girs, Pîl	wuzurg	(bozorg) بزرگ
Rüzgâr	Wa	Ba	Wa/va	Wa	Ba	Va/Wa	Va	Va	Wâd	(ba) با
Yağmur	Waran	Baran	Waran/varan	Waran	Baran	Baran	Baran	Varan	Wârân	(baran) باران
Bozuk(Harap)	Gen	Xirap	Gen, Xiraw	Xeraw, Gen	Xirab, Genî	Xirab	Xirab	Xirab	pûdag	(xaraab) خراب
Şimdi	Îrênge	Esta	Îske/Îse	Îreňe, Îse	Niha, Vêsta, Nika	îse	êste	Nika, Inka	nûn	(aknun) اکنون

Alfabeler

Kürt dilleri Latin, Kiril ve Arap alfabeleriyle yazılır:

Arap harflerinden oluşan Kürt alfabesi

Kürt dillerinin günümüze kadar gelen birçok eseri Arap harfleri temelli alfabeyle yazılmıştır. Klasik Kürt Edebiyatı şiirleri, divan, mevlid ve diğer birçok eserleri bu alfabeyle yazılmştır. Bu alfabe Arap alfabesine Farsça'daki پ (p), چ (ç), ژ (j), گ (g) harfleriyle Kürt dillerine has ڤ (v) harfinin eklenmesinden oluşur. Günümüzde Soranice için kullanılan alfabede bu harflerin dışında ڕ (rr), ڵ (ll), ە (e), ێ (ê), ۆ (o) harfleri de eklenmiştir. Arapça'daki ث (se), ذ (zel), ص (sad), ض (dad), ط (tı), ظ (zı) harfleri ise Soranî alfabesinde bulunmaz.

Latin-Kürt Alfabesi

Latin harflerini temel alan Kürt alfabesi 31 harften oluşur.

A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z

Bu alfabece karşılanan 31 sesten 8'i ünlü, 23'ü de ünsüzdür. Ünlüler a, e, ê, i, î, o, u, û'dir.

Karşılaştırma

Kurmançça-Latin		Kiril
A a		A a
B b		Б б
C c		Щ щ
Ç ç		Ч ч
D d		Д д
E e		Ә ә
Ê ê		E e
F f		Ф ф
G g		Г г
H h		h h
I i		Ъ ъ
Î î		И и
J j		Ж ж
K k		К к
L l		Л л
<small>Yok</small>		<small>Yok</small>
M m		M м
N n		H н
O o		O o
P p		П п
Q q		Q q
R r		P p
<small>Yok</small>		<small>Yok</small>
S s		C c
Ş ş		Ш ш
T t		T т
U u		Ö ö
Û û		Y y
V v		B в
W w		W w
X x		X x
<small>Yok</small>		<small>Yok</small>
Y y		Й й
Z z		З з

Kürt dillerinin seslendirmesi yazılımla çoğu zaman aynı olan 31 harfinden, sekiz tane ünlü vardır (a e ê i î o u û) ve 23 ünsüz (b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z).

Küçük harfler: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Büyük harfler: A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z Bunun yanında "xw" ve "rr" digrafı da vardır.

Alfabedeki 31 harfle yazılan seslerin dışında ç, k, p, t seslerinin sert ve yumuşak olmak üzere iki farklı telaffuzu vardır. Latin-Kürt Alfabesini hazırlayan Celadet Ali Bedirhan da bu sesler arasındaki nüanslardan bahseder. Bunlar için alfabeye harf eklemek gerekmediği görüşündedir, fakat mesela x harfinin varyantı olan (Arapça'daki gayn غ harfi gibi telaffuz edilen) ses için Ẍẍ işaretini isteyenlerin kullanması için önerir²⁶ (Bu tek başına bir harf olmayıp bir ses farkını göstermek için kullanılan bir işarettir). Soranî lehçesini yazmak için kullanılan Arap alfabesi temelli Kürt alfabesinde "rr" (ڕ) sesiyle birlikte "ll" (ڵ) sesi için de birer harf vardır.

Sesbilim

Ünsüzler

<table> <thead> <tr class="header"> <th></th> <th>Çiftdudaksıl</th> <th>Dişsil-Dudaksıl</th> <th>Dişyuvasıl</th> <th>Artdişyuvasıl</th> <th>Damaksıl</th> <th>Artdamaksıl</th> <th>Küçükdilsil</th> <th>Gırtlaksıl</th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td>Patlamalı</td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>Sürtünmeli</td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>Patlamalı sürtünmeli</td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>Genizsil</td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>Yan</td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>Çarpmalı</td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>Vibrant</td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>Sürtünmesiz</td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> </tbody> </table>

Ünlüler

<table> <tbody> <tr class="odd"> <td rowspan="2"></td> <td colspan="2">ön</td> <td>orta</td> </tr> <tr class="even"> <td>kısa</td> <td>uzun</td> <td>kısa</td> </tr> <tr class="odd"> <td>kapalı</td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>orta</td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td>açık</td> <td colspan="2"></td> <td></td> </tr> </tbody> </table>

Dil bilgisi

Hint-Avrupa Dil Ailesinin İrani grubunda Kürt dillerinin yanı sıra Farsça ve Paştu gibi diller bulunur²⁷. Bu diller tahmin olarak aynı kökten doğmuştur ve zamanla ayrı gramer kurallarına sahip birer dil olmuşlardır. Örneğin Kurmanççada bulununan "erillik-dişillik" tüm İranî dillerde yoktur. Kuzeybatı İran dilleri olan Kurmançça, Zazaca, Goranice, Simnanca,²⁸²⁹³⁰Sengserce,³¹³² ve Tatçada (Šāhrūdi, Tākestani)³³³⁴ eril/dişil mevcuttur. Kurmançça ve Zazaca'da 3 dilbilgisel cinsiyet vardır: eril (masculin), dişi (feminin), cinssiz (neutre). Örnek olarak "'ap**(Amca)" ve "'met** (hala)" kelimelerini ele alalım. Bu isimler akraba ismi olduğu için ve isimleri alan kişilerin de cinsiyeti belli olduğu için, cinsiyet belirten ek, rahat ve kolay bir şekilde gelir. Dişillik (feminin) eki "'a'"dır, erillik (masculin) eki de "'ê'"dir.

Apê min (mamê min) - Benim amcam
Meta min - Benim halam

Akraba isimlerinin dışında, varlık ve kavram isimlerine de gelen ekler bu kurala uyar. Varlık ve kavramlar, Kürtlerin yaşayışına, edindikleri deneyimlere bağlantılı olarak varlıklara bakış açısına göre şekillenir. Buna bağlı olarak bazı varlık ve kavramlar, birtakım özelliklerine göre eril yani erkek olur, bazıları da dişil yani kadın olur. 2 örnek verelim. Poz (burun) ve mal (ev) isimlerini ele alırsak, burun Kürtçede erildir yani erkektir, buna bağlı olarak gelen ek "'ê'" olur. Ev kelimesi de dişildir yani kadındır, buna bağlı olarak gelen ek "'a'" olur.

Pozê min - Benim burnum
Mala min - Benim evim

Bir kişi Kürtçede “arkadaşım” dediği zaman; dişil veya eril olduğu hemen belli olur. Arkadaş kelimesi "heval"dır.

Hevalê min (benim erkek arkadaşım)
Hevala min (benim kadın arkadaşım)

Dil Bilgisi

Kişi zamirleri

İrani dillerde kişi zamirlerinin bazı zamanlarda sözcük olarak birbirine benzemelerine rağmen gramer yardımıyla ne kastedildiği anlaşılır. Kişi zamirlerinde Kurmançça ve Zazacada iki hâl mevcutken (yalın hâl ve eğik hâl) Soranide, Güney Kürtçede ve Farsçada İngilizcede gibi zamirler tek hâle düşmüştür.

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Türkçe</th> <th>Sorani<a href="#fn1" class="footnote-ref" id="fnref1" role="doc-noteref">1</a></th> <th>Güney Kürtçe<a href="#fn2" class="footnote-ref" id="fnref2" role="doc-noteref">2</a></th> <th style="background:#F4F4F4">Yeni Farsça</th> <th>Kurmançça<a href="#fn3" class="footnote-ref" id="fnref3" role="doc-noteref">3</a></th> <th>Hewramanca<a href="#fn4" class="footnote-ref" id="fnref4" role="doc-noteref">4</a></th> <th style="background:#F4F4F4">Zazaca <a href="#fn5" class="footnote-ref" id="fnref5" role="doc-noteref">5</a></th> <th style="background:#F4F4F4">Talişçe <a href="#fn6" class="footnote-ref" id="fnref6" role="doc-noteref">6</a><a href="#fn7" class="footnote-ref" id="fnref7" role="doc-noteref">7</a></th> <th><a href="Avesta" title="wikilink">Avesta</a> <a href="#fn8" class="footnote-ref" id="fnref8" role="doc-noteref">8</a></th> <th>Partça<a href="#fn9" class="footnote-ref" id="fnref9" role="doc-noteref">9</a></th> <th>Orta Farsça<a href="#fn10" class="footnote-ref" id="fnref10" role="doc-noteref">10</a></th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td><div align="center"> Yalın hâl </div></td> <td colspan="3"><div align="center"> Hâlsiz </div></td> <td colspan="7"><div align="center"> Yalın hâl </div></td> </tr> <tr class="even"> <td>ben</td> <td>min</td> <td style="background:#F4F4F4">min</td> <td>man</td> <td style="background:#F4F4F4">ez</td> <td>min</td> <td style="background:#F4F4F4">ez</td> <td>az</td> <td style="background:#F4F4F4">azəm</td> <td>az</td> <td>an</td> </tr> <tr class="odd"> <td>sen</td> <td>to</td> <td style="background:#F4F4F4">ti</td> <td>to</td> <td style="background:#F4F4F4">tu</td> <td>to</td> <td style="background:#F4F4F4">tı</td> <td>tı</td> <td style="background:#F4F4F4">tvəm</td> <td>tu</td> <td>to</td> </tr> <tr class="even"> <td>o</td> <td>ew</td> <td style="background:#F4F4F4">ew</td> <td>ū, ān</td> <td style="background:#F4F4F4">ew</td> <td>ad (eril), ade (dişil)</td> <td style="background:#F4F4F4">o (eril), a (dişil)</td> <td>əv</td> <td style="background:#F4F4F4">hva- (eril), hā (dişil)</td> <td>ho</td> <td>oy</td> </tr> <tr class="odd"> <td>biz</td> <td>ême</td> <td style="background:#F4F4F4">îme</td> <td>mā</td> <td style="background:#F4F4F4">em</td> <td>ême</td> <td style="background:#F4F4F4">ma</td> <td>əmə</td> <td style="background:#F4F4F4">ahma- (-i hâli)</td> <td>amāh</td> <td>amāh</td> </tr> <tr class="even"> <td>siz</td> <td>êwe</td> <td style="background:#F4F4F4">îwe</td> <td>şomā</td> <td style="background:#F4F4F4">hûn</td> <td>şıme</td> <td style="background:#F4F4F4">şıma</td> <td>şımə</td> <td style="background:#F4F4F4">yūšma- (-i hâli)</td> <td>aşmāh</td> <td>aşmāh</td> </tr> <tr class="odd"> <td>onlar</td> <td>ewane</td> <td style="background:#F4F4F4">ewane</td> <td>işān, inhā</td> <td data-colstyle="background:#F4F4F4">ew / ewana</td> <td>adê</td> <td style="background:#F4F4F4">ê</td> <td>əvon</td> <td style="background:#F4F4F4">(eşkökeni yok)</td> <td>hawin</td> <td>oy</td> </tr> </tbody> </table> <section id="footnotes" class="footnotes footnotes-end-of-document" role="doc-endnotes"> <hr /> <ol> <li id="fn1">Thackston, W. M.: <a href="http://fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/">http://fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/</a> - Sorani Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 27)<a href="#fnref1" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn2">Celîliyan, ʻEbasî: Ferhengî başûr: Kurdî-Kurdî-Farisî. 2004. (Sayfa 26, 80, 85, 86, 706)<a href="#fnref2" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn3">Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 629)<a href="#fnref3" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn4"><a href="http://www.royalacademy.dk/Publications/High/737_MacKenzie,%20D.pdf">http://www.royalacademy.dk/Publications/High/737_MacKenzie,%20D.pdf</a><a href="#fnref4" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn5">Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ludwig Paul'un makalesi. (Sayfa 551)<a href="#fnref5" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn6">Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015. (sayfa 24, 210, 211, 214, 441, 501)<a href="#fnref6" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn7">Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)<a href="#fnref7" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn8">Bartholomae, Christian: Altiranisches Wörterbuch, Strassburg. K. J. Trübner. 1904. (sayfa 225, 295, 660, 1303, 1718, 1844)<a href="#fnref8" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn9"><a href="https://books.google.dk/books?id=C7au4-y3Q-AC&pg=PA208&lpg=PA208&dq=parthian+personal+pronouns&source=bl&ots=ZZdavdo16J&sig=ACfU3U1EG_YrdWm-E5xdgpAEA8HSE1hJoA&hl=da&sa=X&ved=2ahUKEwi3166ruqvlAhWLblAKHWW-CFkQ6AEwAXoECAkQAQ#v=onepage&q=parthian%20personal%20pronouns&f=false">https://books.google.dk/books?id=C7au4-y3Q-AC&pg=PA208&lpg=PA208&dq=parthian+personal+pronouns&source=bl&ots=ZZdavdo16J&sig=ACfU3U1EG_YrdWm-E5xdgpAEA8HSE1hJoA&hl=da&sa=X&ved=2ahUKEwi3166ruqvlAhWLblAKHWW-CFkQ6AEwAXoECAkQAQ#v=onepage&q=parthian%20personal%20pronouns&f=false</a><a href="#fnref9" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn10"></li> </ol> </section>

Farsçada ve Avestadaki uzun ā harfi Kürtçede a olarak ve kısa a'nın e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Far. barf "kar", farmān "buyruk", Av. azəm "ben", Kurmançça berf, ferman, ez). Avestada u ve v arasında ayrım yapılmıyor, yani tvəm zamiri tuəm (seslendirilişi tuım) olarak da değerlendirilebilir.

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Türkçe</th> <th>Kurmançça<a href="#fn1" class="footnote-ref" id="fnref1" role="doc-noteref">1</a></th> <th>Zazaca <a href="#fn2" class="footnote-ref" id="fnref2" role="doc-noteref">2</a></th> <th>Partça (Part Pehlevicesi)<a href="#fn3" class="footnote-ref" id="fnref3" role="doc-noteref">3</a></th> <th>Orta Farsça (Sasani Pehlevicesi)<a href="#fn4" class="footnote-ref" id="fnref4" role="doc-noteref">4</a></th> <th style="background:#F4F4F4">Talişçe <a href="#fn5" class="footnote-ref" id="fnref5" role="doc-noteref">5</a><a href="#fn6" class="footnote-ref" id="fnref6" role="doc-noteref">6</a></th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td colspan="5"><div align="center"> Eğik hâl </div></td> <td><div align="center"> -i hâli (akuzatif) </div></td> </tr> <tr class="even"> <td>beni, benim, bana</td> <td>2 style="background:#F4F4F4"|min</td> <td style="background:#F4F4F4">mı(n)</td> <td>man</td> <td>man</td> <td>mıni</td> </tr> <tr class="odd"> <td>seni, senin, sana</td> <td style="background:#F4F4F4">te</td> <td style="background:#F4F4F4">to</td> <td>to</td> <td>to</td> <td>tıni</td> </tr> <tr class="even"> <td>onu, onun, ona (eril)</td> <td style="background:#F4F4F4">wî</td> <td style="background:#F4F4F4">ey</td> <td>ho</td> <td>oy</td> <td>əvi</td> </tr> <tr class="odd"> <td>onu, onun, ona (dişil)</td> <td style="background:#F4F4F4">wê</td> <td style="background:#F4F4F4">xwe / xwo / xu</td> <td>ho</td> <td>oy</td> <td><center> - </center></td> </tr> <tr class="even"> <td>bizi, bizim, bize</td> <td style="background:#F4F4F4">me</td> <td style="background:#F4F4F4">ma</td> <td>amāh</td> <td>amāh</td> <td>əməni</td> </tr> <tr class="odd"> <td>sizi, sizin, size</td> <td style="background:#F4F4F4">we</td> <td style="background:#F4F4F4">şıma</td> <td>aşmāh</td> <td>aşmāh</td> <td>şıməni</td> </tr> <tr class="even"> <td>onları, onların, onlara</td> <td style="background:#F4F4F4">wan</td> <td style="background:#F4F4F4">inan</td> <td>hawin</td> <td>awêşān</td> <td>əvoni</td> </tr> </tbody> </table> <section id="footnotes" class="footnotes footnotes-end-of-document" role="doc-endnotes"> <hr /> <ol> <li id="fn1"></li> <li id="fn2"></li> <li id="fn3"></li> <li id="fn4"></li> <li id="fn5"></li> <li id="fn6">Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015.<a href="#fnref6" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> </ol> </section>

Açık zamirler

Türkçe	Kurmançça³⁵	Zazaca³⁶	Part pehlevicesi³⁷	Orta Farsça³⁸	Sorani ³⁹	Güney Kürtçe	Farsça
Yalın hâl			hâlsiz
bu, bunlar	ev, î- (örneğin îşev "bu gece"). evana	no (eril), na (dişil), nê (çoğul)	îm (tekil), îmîn (çoğul)	îm (tekil), îmêşân (çoğul)	eme, emane, îm- (örneğin: îmşew 'bu gece')	î/ey	in (tekil), işān/inhā (çoğul)

Türkçe	Kurmançça⁴⁰	Zazaca⁴¹
Eğik hâl
bunu, bunun, buna (eril)	vî	ney
bunu, bunun, buna (dişil)	vê	nae
bunları, bunların, bunlara	van	ninan

İzafe

Çoğu İrani dillerdeki gibi Kürtçede sahiplik şekli bir izafe ekleme sistemi yardımıyla kurulur. Güney Kürtçede kişi zamirleriyle birlikte izafe şekli yoktur. Örneğin Kurmanççadaki mala min "benim evim" Güney Kürtçede aynı şekilde mevcut değildir, direkt malim (evim) denir, -im adıl görevi yapan sonek kullanılır.

|| || ||

{| class="wikitable mw-collapsible" |- ! rowspan="2" | !(Bazı) Batı Kurmançça şiveleri !Kuzey ve güney zazacası⁴² ! Merkezi ve güneydoğu Kurmanççası !Merkez zazacası⁴³|| Sorani⁴⁴|| Güney Kürtçe !Hewramani/Gorani⁴⁵ !Farsça |- bgcolor="#c0f0f0" | colspan="2" |Tekil. Eril ve dişil farkı var. İzafe şekli ismin hâline göre şekillenir | colspan="2" style="text-align:center" |Tekil. Eril ve dişil farkı var. Halsiz | colspan="3" |Tekil. İsmin hali yok. Duruma göre cümle kısaltmak için bileşik izafe kullanılabilir. |Tekil. İsmin hali yok. Bileşik izafe farkı yoktur. |- |Yalın hâl | -ê (eril), -a (dişil)
| -o (eril), -a (dişil) | rowspan="2" | -ê (eril), -a (dişil) | rowspan="2" | -î (eril), -ê (dişil) | rowspan="2" | -î (açık izafe), -e (bileşik izafe) | rowspan="2" | î ya da sıfır ses (açık izafe), -e (bileşik izafe) | rowspan="2" |î ya da sıfır ses (açık izafe), -u (bileşik izafe) | rowspan="2" | -e |- |Eğik hâl | -î (eril), -ê (dişil) | -ê (eril), -a (dişil) |- bgcolor="#c0f0f0" | | colspan="2" |Çoğul - ismin hâline göre şekillenir | colspan="2" |Çoğul - halsiz | colspan="3" |Çoğul - halsiz - bileşik izafe kullanılabilir |Çoğul - halsiz |- | | -ê (yalın hâl), -i yada sıfır ses (eğik hâl) | -ê (yalın hâl), -anê (eğik hâl) | -ên ya da -êt |? | -anî (açık izafe). -e (bileşik izafe) | -an ya da -anî (açık izafe). -e (bileşik izafe) | -anî (açık izafe). ? (bileşik izafe) | -hâye |}
{| class="wikitable" |+Örnekler: !Türkçe !Kuzey Zazacası !Kurmançça !Soranice⁴⁶ !Farsça |- |siyah kitap |kitaba siyawe |pirtûka reş |kitawekeî reş (açık izafeli) kitawe reşeke (bileşik izafeli ve iyelik kısaltılmış) |kitabe siyâh |- |siyah kitabım |kitaba mina siyawe |pirtûka mina reş |kitawekeî reşî min kitawe reşekem |kitâbe siyâhe man kitâbe siyâham (iyelik eki kısaltılmış) |- |siyah bir kitabım |? |pirtûkeke mina reş |kitawêkî reşî min kitawe reşêkim |yek kitâbe siyâhe man yek kitâbe siyâham |- |siyah kitaplar |kitabê siyawî |pirtûkên reş |kitawekanî reş kitawe reşekan |kitâbhâye siyâh |- |siyah kitaplarım |kitabê minê siyawî |pirtûkên min ên reş |kitawekanî reşî min kitawe reşekanim |kitâbhaye siyâhe man kitâbhaye siyâham |- |siyah kitablarımın sayfaları |? |rûpelên pirtûkên min ên reş |laperekanî kitawe reşekanim |safihahâye kitâbhâye siyâham |} Yukarıdaki sorani örneğindeki -eke eki İngilizcedeki 'the' ile eşdeğerdir (definite noun marker).

Zamanlar

Kürtçede 14 değişik zaman vardır. Burada aşağıda lafı geçecek olan erjativeye dikkat edilmesi gerekmektedir.

Basit zamanlar

Türkçe	Doğu Kurmanççası	Sorani⁴⁷	İngilizce	İngilizce tanımı
(Ben) giderim	Ez (tim) diçim	(mîn) deçim /derom/erom	I go	Present simple tense
(Ben) yiyorum	Ez dixwim	(mîn) dexom /exom	I eat
(Ben) gidiyorum	Ez diçim		I am going	Present continuous tense
(Ben) yiyorum	Ez dixwim
(Ben) gittim	Ez çûm	(min) deçim /derom/erom/eçîm	I went	Past simple tense
(Ben) yedim	Min xwar	(min) xwardim	I ate
(Ben) gideceğim	Ezê biçim/herim	(mîn) deçim	I shall go	Future simple tense
(Ben) yiyeceğim	Ezê bixwim	(min) dexom	I eat

Not: "Ez dê" kelime grubu, günlük kullanımda "Ez'ê" şeklinde kısaltılır.

Not: Kürtçe'de Türk alfabesindeki "İ/i" harfinin karşılığı "Î/î" ayrıca "I/ı" harfinin karşılığı ise "I/i"⁴⁸ dir.

Şimdiki zaman

Şimdiki zaman Kürtçede "di / de" öneğinle (Türkçedeki "iyor" gibi) ve sonunda "im / em" son ekiyle kuruluyor. Kurmançça şivelerinde yöreye göre "de-", "di-" ya da "ti-" kullanılır. Köken olarak bu ekin en eski hali "et-" tir. "Et-" hali 1800 lerde kaydedilen Soranicede İran'ın ortasında konuşulan yerel lehçelerde ve dillerde mevcuttur.⁴⁹

"Gitmek" örneği, burada fiil kökü Kurmanççada yöreye göre ya -ç- dir ya da -her- dir. Soran yörelerinde fiil kökü ya -ç- dir ya da -ro- dur:

Türkçe	Kurmançça	Soranice	Kelhurice
(Ben) <u>Gid</u>iyorum	Ez di<u>ç</u>im	(Min) de<u>ç</u>im	(Min) (di)<u>ç</u>im
(Sen) Gidiyorsun	Tu diçî	(To) deçît	(Ti) (di)çîd
(O) Gidiyor	Ew diçe/ diçêt	(Ew) deçêt	(Ew) (di)çûd
(Biz) Gidiyoruz	Em diçin/ diçîn	(Ême) deçîn	(Ême) (di)çîm
(Siz) Gidiyorsunuz	Hûn diçin	(Êwe) deçin	(Êwe) (di)çin
(Onlar) Gidiyorlar	Ew diçin	(Ewane) deçin	(Ewane) (di)çin

Birinci tekil şahısda örnekler. Fiil kökleri çizgilidir:

Emir kipi

Kürt dillerinde emir kipi yalnızca "bi-" örneğinde bulunur. En başta bi- öneki gelir, sonra eylem kökü ve bir -e soneki gelir.

Türkçe	Kurmançça	Soranice	Kelhurice
Yap!	Bi<u>k</u>e!	Bi<u>k</u>e!	Bi<u>k</u>e!
Ye!	Bi<u>xw</u>e!	Bixo!	Bi<u>xw</u>e!
Al!	BIGIRE	Bi<u>gr</u>e!	Bi<u>gr</u>e!
Git!	Bi<u>ç</u>e! (Here)	Biro!	Bi<u>ç</u>e!
Gel!	B<u>ê</u>! (Were)	B<u>ê</u>!	B<u>ê</u>!
Yaşa!	Bi<u>jî</u>!	Bi<u>jî</u>!	Bi<u>jî</u>!
Ağla!	Bi<u>grî</u>!	Bi<u>grî</u>!	Bi<u>grî</u>!

Burada herin ‘gitmek’ (başka zamanlarda kullanılır) ve werin ‘gelmek’ istisnadır.

Here! (Herre) - Git!
Were!(Weree /Veree) - Gel!

Durum

Kurmanççada yarı ergatif (ayrık özegeçişli) durum sistemi bulunur. Şimdiki zamanda özne yalın nesne eğik durum eki taşırken eylem de özne ile uyum gösterir. Geçmiş zamanda ise özegeçişlilik görülür; yani özne eğik, nesne yalın duruma gelir ve eylem nesne ile uyum gösterir.

Akraba dillerle karşılaştırılması

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Kürtçe ve Farsça'nın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Kürtçe ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir. Bir kısım sözcükler aynı eski İranca kökenden gelip, zamanla değişik bir evrim sonucu bugün iki dilde tamamen farklı telaffuz edilmektedir.

Türkçe	Kurmançça	Hewramanca(Gorani)	Zazaca	Part Pehlevicesi⁵⁰	Orta Farsça⁵¹	Yeni Farsça	Urduca	Sanskritçe	Yunanca	Portekizce	İtalyanca	İspanyolca	Almanca	Fransızca	İngilizce
sıfır (0)	nîn												null		zero
bir (1)	yek, êk	yek	yew	êw	êw, êk, yek	yek	eyk	eka	ena	um	uno	uno	eins	un	one
iki (2)	du/dwudu	duê	di	do	do	do	do	dva	tio	dois	due	dos	zwei	deux	two
üç (3)	sê/sisê	yerê	hîrê	hrê	sê	se	tin	tri	tria	tres	tre	tres	drei	trois	three
dört (4)	çar/çhar	çuar	çar	çafâr	çahâr	çehâr	çar	catur	tesera	quatro	quattro	cuatro	vier	quatre	four
beş (5)	pênc	penc	panc	panc	panz	panc	panç	panca	pende	cinco	cinque	cinco	fünf	cinq	five
altı (6)	şeş	şiş	şeş	şwah	şaş	şiş	seh	sas	eksi	seis	sei	seis	sechs	six	six
yedi (7)	heft	hewt	hewt	haft	haft	haft	sat	sapta	epta	sete	sette	siete	sieben	sept	seven
sekiz (8)	heşt	heşt	heşt	haşt	haşt	haşt	ath	asta	oxto	oito	otto	ocho	acht	huit	eight
dokuz (9)	neh	no	new	nah	no	noh	no	neva	ennia	nove	nove	nuevo	neun	neuf	nine
on (10)	deh	de	des	das	dah	deh	des	daça	dheka	dez	dieci	diez	zehn	dix	ten

Edebiyat

Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir.

Kürtçenin edebi ürünlere sahip önemli bir lehçesi Kurmançça'dır. Kurmançça lehçesinin 15. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Elîyê Herîrî (1009-1080), Hasan Ertuşi (1417-1491), Feqîyê Teyran (1590-1660), Melayê Cizîrî (1570-1640) ve Ehmedê Xanî (1650-1707)'dir. Ehmedê Xanî'in Mem û Zîn adlı ünlü eseri birçok kez yayımlandı. Türkçeye ilk kez 1930'da çevrilen Mem û Zîn, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.

Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı kadın şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef'i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)'nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.

Kürtçenin ilk romanı Şivane Kurmanca (Kürt Çoban) ise 1935 yılında Sovyetler Birliği'nde Ereb Şamilov tarafından yazılmıştır.⁵²⁵³⁵⁴⁵⁵⁵⁶⁵⁷

Prof. Qanatê Kurdo'nun belirttiğine göre 1911'de Viyana'da yayınlanan Ezidilerin kutsal kitabı Kitâbü'l-Cilve, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski'ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.

Notlar

Kaynakça

Dış bağlantılar

Orijinal kaynak: kürt dilleri. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

http://www.institutkurde.org/en/language/ (Paris INALCO üniversitesinde Kürt dil uzman olan Joyce Blau ve diğer pek çok dilbilimciye göre Kürtçe bir Kuzeybatı İran dilidir) ↩
Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009 (sayfa 587) ↩
↩
Erik Anonby, Atlas of the Languages of Iran: A working classification (erişim: 4.6.2021): "Most linguists (Fattah 2000:10, Anonby 2004/5) classify Laki within Kurdish, although it is unclear whether it is best classified as a separate of branch Kurdish (as shown here) or as a variety of Southern Kurdish. Still, some speakers of Laki and many Northern Lori speakers consider it part of the Lori group." ↩
↩
https://www.ethnologue.com/subgroups/kurdish-0 ↩
↩
Dehqan, Mustafa (2008). "Zîn-ə Hördemîr: A Lekî Satirical Verse from Lekistan". Journal of the Royal Asiatic Society. 18 (3): 295–309. doi:10.1017/S1356186308008523. ISSN 1356-1863. JSTOR
↩
↩
Hulst, Harry van der; Goedemans, Rob; Zanten, Ellen van (2011). A Survey of Word Accentual Patterns in the Languages of the World. Walter de Gruyter. ISBN 9783110198966. ↩
Rüdiger Schmitt (2000). Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte (in German). 200. p. 85. ISBN 3895001503. ↩
Yusupova Z. A; The Gorani Dialect of Kurdish as Represented in the Literary Monuments from the 18th to 19th Centuries Курдский диалект горани по литературным памятникам XVIII—XIX вв.. St Petersburg, Nauka Publishers 1998. ↩
Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 sayfa. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.), s. 94: "In this work ("introduction") the ivalidness of an approach to Zaza dialect as to the independent language (as it represented in some works) is shown, and its Kurdish nature is proved ("Conclusion")." ↩
Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3 ↩
↩
Dımlı|erişimtarihi=9 Eylül 2021|arşivtarihi=29 Nisan 2011|arşivurl=https://web.archive.org/web/20110429180830/https://iranicaonline.org/articles/dimli%7Cölüurl=hayır}} ↩
Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza ↩
Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu ↩
http://multitree.org/codes/zago ↩
Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present", Berlin, 14–17 April 1995 ↩
↩
↩
Revisiting Kurdish dialect geography. haziran 2017, Yaron Matras, sayfa 8 ↩
↩
http://www.rabbinics.org/pahlavi/MacKenzie-PahlDict.pdf ↩
↩
http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/famindeur.htm (Laval üniversitesinden Jacques Leclerc'e göre Kürtçe Hint-Avrupa dilidir) ↩
Mohammad- Ebrahimi, Z. et. al. (2010). “The study of grammatical gender in Semnani dialect”.Papers of the First International Conference on Iran’s Desert Area Dialects. Pp. 1849-1876. ↩
Seraj, F. (2008). The Study of Gender, its Representation & Nominative and accusative cases in Semnani Dialect. M. A. thesis in Linguistics, Tehran: Payame- Noor University. ↩
↩
Koohkan, S. (2019). The typology of modality in modern West Iranian languages (Doctoral dissertation, University of Antwerp) ↩
Borjian, H. (2021). Essays on Three Iranian Language Groups: Taleqani, Biabanaki, Komisenian (Vol. 99). ISD LLC. ↩
Vardanian, A. (2016). Grammatical gender in New Azari dialects of Šāhrūd. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 79(3), 503-511. ↩
A Morpho-phonological Analysis of Vowel Changes in Takestani-Tati Verb Conjugations: Assimilation, Deletion, and Vowel Harmony ↩
Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Kurmanji - Kurmanji Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 18, 219) ↩
↩
Iranian languages - Gernot windfuhr - sayfa 209

https://books.google.dk/books?id=C7au4-y3Q-AC&pg=PA208&lpg=PA208&dq=parthian+personal+pronouns&source=bl&ots=ZZdaw4rYcG&sig=ACfU3U323BGKPcLBnryfJ9ygU7_iWrThxw&hl=da&sa=X&ved=2ahUKEwiAq4aP6avlAhWRYVAKHRgaC9YQ6AEwCXoECAkQAQ#v=onepage&q=parthian%20personal%20pronouns&f=false ↩
↩
Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 599) ↩
↩
↩
Zazaca ↩
↩
https://sites.fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/sorani_1_grammar.pdf ↩
↩
↩
↩
Büyük harf olarak kullanımda "I" şeklinde yazılırken , küçük tipi kullanıldığında "i" şeklinde yazılır. ↩
http://www.iranicaonline.org/articles/central-dialects ↩
↩
↩
Romana kurdî ya yekem »Şivanê Kurmanca« ya Erebê Şemo ye ↩
Dr. Eskerê Boyîk, Nûra Elegezê Çend dîdemji edebiyeta Kurdên Ermenistanê ↩
İlk Kürtçe Roman Şivanê Kurd, (Kürt Çoban) – Erebê Şemo ↩
Ə'rəb Şamilov, Şьvane Kyrmança, Nəşra Hyķymate Rəwan, 1935 (Ereb Şamilov, Kürt Çoban, Erivan Hükümeti Yayınları, 1935) ↩
Араб Шамилов — Классик Курдской Советской Литературы ↩
İlk Kürtçe roman: Bolşevik Bir Kürt’ün Hikâyesi (Özkan Öztaş) ↩